Mbon se isem usem Ibibio eyọhọ kpọ nte ibad mmudiọn inaa (four million) ke isọ Akwa Ibom ko ebad usem ami esịn ke oduuk usem (Benue-Congo) adooho ekpək usem (Niger-Congo).wed nduuọ ami ase kpọ abaa ndut˄m utom inwa ke kan-kʌk Ibibio. Eke dad uwọd kpọ eto ukara akọnsịn Itu. Ata akpan ntak nduuọ ami akedo adiwed kpọ mbaa ndutʌm utom inwa ke kan-k˄k Ibibio ke utom ekeme adi kpeme ndutʌm ye mbed utom inwa adooho akpan afa keed ke edu uwem Ibibio. Utom inwa ke kan-kʌk Ibibio nte utom inwa ke mme kan-kʌk mfen ado ke mbed ye ndutʌm. Utom utọ inwa ado keed ke atu mme wuọ nda ubọk utom ke kan-kʌk Ibibio.Ke kan-kʌk Ibibio etem ikọd ekeene isua ikọd ke daa ebaaa ko edeeme ikọd idʌ ekeene ndaaha ukara ke aboiyoke udedep ikọd, ekpək owo atooho ese deeme ikọd ufọk. Man esioo mme ufọn ami ewọd, ekekamma edu usaa-nseed eboi kpodogho ekek**ake enam nduuọ ami. Ekenam wed mbuume nduuọ ke mbed ye ndut˄m utom inwa ebọi etop nduuọ ami Keene se eke enie ke nduuọ ami keed ke atu akpan afa edu uwem Ibibio ado utom inwa ke ntak ufọn enama ke adinam ndidia abah ke kan-k˄k. Nduuọ ami anam enie ifiọk ebaa ufọn utom inwa ke kan-k˄k ye ubọb uforọ obio. Nte akpan afa edu uwem, nduuọ ami anam yak enie ifiọk ebaa daa edeeme ekpene ke kan-k˄k Ibibio ye edu unam utom inwa ke kan-k˄k Ibibio, anyʌ anam yak mme owo ekịd ufọn adidemme ndutʌm utom inwa.Man mbon Ibibio eda ke ndaaha se ada iwuod ukaara idịd Nigeria ayem ukeed sted edah ke idịd, nduuọ ami adeed mme kpọ ifa se ukaara ọkọsịn ekpenan adideppe ndaaha ndutʌm utom inwa
Mbon Ibibio edoo mbon kwa esemme usem (Benue Congo) adooho aduuk usem (Niger-Congo). Ọmmọ edʌọke ke kan-k˄kusiak utin (East) ke Akwa Ibom ke idịd Nigeria, ko ediọọ ọmmọnte keed ke otu ekpək usem se ikpeene ikan ke Nigeria. Mbon Ibibio enie ewana mme Anaa ye Efik. Noah (1988) abo “ke ini ukara (British) ke Nigeria mboho Ibibio (Ibibio Union) ema eyem ukara British edioọ ọmmọnte nda-ke-idem obio. Mbon Anaa, Efik, Ekid, Oron ye Ibeno ewaana anyin, mbed ye eduuwem keed mme Ibibio. Usem ọmmọanyʌ adubitto. Nwuọnda ke otu afịd mme usem ami ado Ibibio ye Efik.
Usem Ibibio ado ọyọhọekpək usem inaa ke Nigeria, asʌk asim mmidion owo ition se isem usem Ibibio nte usem isọn emmana ọmmọ. Usem Ibibio akpeene ukem nte andisem, kpọs˄k nte adooho mbʌk ke baa adiwed usem ami ikpeeneke. Eke etọọọ iwed usem ami ke isua 1983, ukeme adiwed Ibibio atịmme edem anyọ ini ekeyemme adiwed usem Efịk. Jeffreys 1935, abo udomo ukeme adiwed Ibibio ekekan ke mbre mbuba nte anye awette “ke mboho usemekenieghe ke (Calabar) adinam yak Ibibio eyimme adiwed usem efịk amakan usem Ibibio. Ke ntak usem Efịk adikan afịd ukpəhore ami ad˄k adi, ke ntak ami mme assaa utom Abasi edippe usem Efịk edod Ibibio. Ke afịd ami, eduuwem ọmmọasʌk anenie ndubiotto.
Mbaak mme eduuwem mme mbed ami adisoomo, ado nnen-nnen adiwed kpọmbaa mme eduuwem ami. Nduuọ ami anekke ase kpọabaa mbed ye ndutʌm unyam udua nte akpan kpọ ke obod Ibibio.
Edu uwem ado ndut˄m awọttọ daa mme owo enaa kpọ ọmmọ ke kan-k˄k ke ini ke ini. Wardhayoh (2000) awed abo ke “edu uwem ke kan-k˄k keed akedodo ana nte adọọọ afịd se ana nte ediọọ enịm man ekan esaa ke us˄ afịd owo enyịmmeke, ko adinam ado ke afịd se enyịmme eno idem ọmmọ”. Ke unyịmme se ewed ami, Okon (2007) akịd ke eduuwem ado ifiọk owo aniehe ke anye adido keed ke otu mbon kan-k˄k ado.Ke afịd se ewed ebaa eduuwem, ibaaha id˄ ntekeed idinieghe edu uwem ammọ.
Ikọ ami ndut˄m awọọọ us˄n ado eyịmmeke yak enam kpọ ke kan-k˄k, anye ado mbed ado mme da iso enịmme ebaa edu daa ana nte ebaa ke kan-k˄k. Ndut˄m nte us˄ edinam anie ewana mme daa ekaara, mbed, ye edu uwem id˄. Ke uto us˄ ami, ndut˄m ado odudu abaake us˄ unam kpọ ke idịd, obio, id˄, mbogho atooho mme owo. Akeme adito mme ada ukara ke kan-k˄k, edu uwem ado ewaa, ewaa ko anyʌ awot edu uwem. Samovar, Porter ye Medaniel (2007) ebo “ke ibaaha afa uwem owo ntekeed eduwem imituukọ”.
Sapir-Whorf akịd “ke ewaa abaaha ke ufuọd usem ye edu uwem ado ke usem awod usʌ andisem akitte ododombod, Man ekaa iso ekpeme mme edu uwem Ibibio ado nnen-nnen adinie se ewed abaa mme ndutʌm ye edu uwem Ibibio ke usem Ibibio man ufa emana enie se edi kood enyʌ ebọ ifiọk etogho akpan-akpan ke afa edu uwem.
1.2 Mfina Abaaha
Mfina abaaha odo ke edu uwem Ibibio nte uwak edu uwem ke adodombod ada ke ndagha adisop keene ndaaha se mbon Ibibio edaaha edu uwem ammọ nyʌ keene ukpuuọ kpọ ke adodombod. Mme mfịna mfen ekedoo :
I. Uwak mbon Ibibio idatta utom inwa aba nte akpan ubọ utom aba.
II. Ukaara akọnsịn isịnne ewọd akʌk inọ uwak mme anam utom inwa se ek**a etaara ndaaha utom inwa ammọ ke kan-k˄k Ibibio.
III. Uwak mbon Ibibio ema udedep kpọ ekan adinam.
1.3 Ntak Nduuọ
Ekenam nduuọ akpan-akpan adiwed kpọ mbaa ndutʌm utom inwa ke kan-k˄k Ibibio ke utom ekeme adi kpeme ndutʌm ye mbed utom inwa adooho akpan afa keed ke edu uwem Ibibio. Mme ntak mfen ekedoo:
I. Man ekịd ufọn utom inwa ke ukeed afa uwem
II. Man ekịd ufọn adidịppe ndaaha utom inwa kan-k˄k Ibibio
III. Adidemme ndutʌm ndaaha utom inwa kan-k˄k Ibibio nte akpan afa edu uwem Ibibio
1.4 Ufọ Nduuọ
Nduuọ ami aya akaa anyan adinam ufọ nnọ mme andikood akpn-akpan nditọ afa ukpeeb usem Ibibio ke ufọwed taifọk nduuọ ami aya aba ufọn annọ mme andikpeeb kemme ufọkwed braimari ke ntak adooho ọmmọ eya ekiid mme ufọn ami:
I. Aya anam mme owo enie ifiọk ebaa ndutʌm utom inwa nte edu uwem Ibibio
II. Adinam utom inwa nte akpan ubiọ utom akpan- akpan ke Nigeria idagha ami.
III. Udịppe ndutʌm ndaaha utom inwa kan-k˄k Ibibio nte akpan afa edu uwem Ibibio
1.5 Mbufiok Nduuọ
Mme mbuume se akea nte enwana adibọọrọ ke idak nduu ami ekedọo:
I. Nso ido ndaaha utom inwa ke kan-k˄k Ibibio mbem iso nduuọ ami ?
II. Ado nte mbon Ibibio inamma utom inwa ke emana ami?
III. Ado nte ukaara akọnsịm inwamma ke adi taara ndaaha ndutʌm utom inwa?
1.6 Ata uuk
Eke nam nduuọ ami man ewed adiwed kpọ mbaa ndutʌm utom inwa ke kan-k˄k Ibibio. kpodoho ado eke k**ake ewed nduuọ ami ake tooho ubed ubono wed (Library) ye intanet.